سوره اسراءاِسْراء، هفدهمین سوره قرآن مجید، دارای ۲ رکوع، ۱۱۱ آیه می‌باشد. از آن به مناسبت در باب صلات سخن رفته است. ۱ - وجه تسمیهسوره اِسراء یا اَسری از دیرباز با این دو نام شهرت داشته، و وجه تسمیة آن، افتتاح سوره با آیه اِسراء بوده است. اما محدثان، این سوره را غالباً سوره بنی‌اسرائیل می‌نامیده‌اند، [۱]
محمد بخاری، صحیح، ج۱، ص۲۳، استانبول، ۳۱۵ق.
[۲]
سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۳۶، قاهره، ۳۱۴ق.
[۳]
طبری، تفسیر، ج۱، ص۵.
[۴]
عبدعلی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج۱، ص۷، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۳۸۵ق.
زیرا صدر و ذیل آن آیات ، ۱۰-۴۰ به بیان سرگذشت و سرنوشت قوم بنی‌اسرائیل، به شیوه‌ای متفاوت با دیگر مواضع قرآن کریم ، اختصاص یافته است [۵]
محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
این سوره، با لحاظ کلمه آغازین آن، سوره « سبحان » نیز نامیده شده است. [۶]
سیوطی، الاتقان، ص۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
۲ - ترتیب نزولسوره اسراء از نظر ترتیب نزول در روایات مختلف در ردیف‌های ۶ تا ۰ جای گرفته، و بنا به روایت مشهور، پنجاهمین سوره قرآن کریم است که پس از سوره‌های شعراء ، نَمل و قَصص و پیش از سوره‌های یونس ، هود و یوسف نازل شده است. [۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸- ۹.
[۸]
سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
[۹]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۴، داراحیاء الکتب العربیه، ۳۸۱ق/۹۶۲م.
۳ - مکی یا مدنی بودن سورهسوره اسراء را همگان مکّی دانسته‌اند [۱۰]
محمد طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۳، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۱۱]
محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
جز آنکه برخی از مفسران آیاتی چند از این سوره آیات ۶، ۲-۳، ۷، ۳-۱، ۵، ۸، ۷۰ را استثنا کرده‌اند [۱۲]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۹۳، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
[۱۳]
فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، ج۹، ص۴۵، قاهره، ۳۰۶ق.
و بعضی دیگر، بر مکی بودن تمامی آیات سوره تأکید کرده‌اند [۱۴]
محمد طوسی، التبیان، ج۱، ص۴۳، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۱۵]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۹۳، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
[۱۶]
محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
[۱۷]
محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۳، تهران، ۳۸۶ق.
عبدالله بن مسعود نیز در روایتی، سوره اسراء را همراه با در برخی منابع سوره پس از آن در ترتیب تلاوت، قدیم‌ترین سوره‌های نازل شده در مکه دانسته، و به تعبیر خودش «العِتاق الاُوَل» نامیده است بخاری ، [۱۸]
سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۳۶، قاهره، ۳۱۴ق.
[۱۹]
محمد زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۵۸، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۹۱ق/۹۷۲م.
با اینهمه باید گفت، سوره اسراء، همانگونه که در تعبیر مشهور ابن عباس از اصطلاح «مکّی» آمده است [۲۰]
سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
تنها به جهت نزول آیه نخستین آن در مکه، به عنوان یک سوره مکی شهرت یافته، و اصطلاحاً زیر عنوان «مایُشبه‌ُ نزول‌َ المَدَنی‌ّ فی المکّی» [۲۱]
محمد زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۹۱ق/۹۷۲م.
[۲۲]
سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
قرار می‌گیرد، چه شیوه بیان و مضامین و مندرجات سوره بیشتر با حوادث و وقایع سال‌های پایانی عهد رسالت همخوانی دارد و تفاوت آشکار وزن و آهنگ کلمه پایانی آیه یکم سوره «البصیر» نیز با تمامی دیگر آیات سوره:«وکیلاً»، «شکوراً»،...، «خشوعاً» و «تکبیراً» در خور دقت است. [۲۳]
محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
۴ - اسلوب بیانیسوره اسراء، بلندترین سوره از مجموعه سوره‌ای است که با مشتقّات « تسبیح » آغاز شده‌اند و در روایات پیامبر اکرم (ص)عنوان «مُسَبَّحات» به آن‌ها داده شده است. موضوع اصلی در این مجموعه «مقامات پیامبر اکرم (ص)و امتیازات قرآن کریم » است که در هر سوره جنبه‌ای از آن تفصیل می‌یابد. سوره اسراء اسلوب بیانی ویژه‌ای دارد. در این سوره، موضوعات اصلی و فرعی با تناوب‌های منظم و بازگشت‌های متعدد به هر مطلب، در اثنای یکدیگر، به رشتة بیان کشیده شده‌اند در این باره، [۲۴]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۰، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
[۲۵]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۷۰، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
[۲۶]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۸۰، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
[۲۷]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۶، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
موضوع اصلی سوره اِسراء، ویژگی‌های رسالت پیامبر اکرم (ص)به عنوان خاتم پیامبران و ویژگی‌های هدایت قرآن کریم به عنوان آخرین کتاب آسمانی است. [۲۸]
سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۳۸۶ق/۹۶۷م.
شرح ویژگی‌های رسالت آن حضرت با سخن از اِسراء آغاز می‌شود آیه؛ در پی، مجموعه‌ای از فرمان‌های اساسی و رهنمودها، قلب پیامبر اکرم (ص) به عنوان گنجینه‌ای از حکمتهای وحی الهی مورد اشاره قرار می‌گیرد برخوردهای غیر منصفانة معاندان نشانة بارز درماندگی آنان در برابر عظمت مقام آن حضرت دانسته می‌شود آیه‌های برتری پیامبر اکرم (ص) بر دیگر انبیا، مطرح می‌شود آیه ۵؛ مراتب ثبات و استقامت پیامبر اکرم(ص) یادآوری می‌شودبی‌نیازی پیامبر (ص) از ارائة معجزات گوناگون به درخواست مشرکان ، مورد تأیید قرار می‌گیرد«فضل‌ِ کبیر» خداوند نسبت به آن حضرت عنوان می‌شود و به پیامبر اکرم (ص) توصیه می‌شود که گواهی خداوند را برای اثبات حقانیت و صدق دعوت خویش بسنده بداند.۵ - فحویدر این سوره، بیان ویژگی‌های هدایت آخرین کتاب آسمانی نیز با اشارة فحوایی‌ِ آیه اِسراء آیه به نزول کتاب بر پیامبر اکرم (ص) آغاز می‌شود؛ قرآن کریم به عنوان جامع‌ترین و برترین منشور هدایت الهی بیانگر همة دانستنی‌های لازم برای راهنمایى بشر معرفى مى‌شود [۴۰]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ص۲۰، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
از دوری جستن منکران از قرآن و رسول خدا(ص) سخن به میان مى‌آید آیة ۱ و علت گریختن آنان، توحیدی بودن مضامین قرآن کریم و دعوت آن حضرت عنوان مى‌شود از راز و رمزهای فراوان قرآن، «شجرة ملعونه» نمونه آورده مى‌شود آیة ۰؛ قرآن به عنوان شفا و رحمت برای اهل ایمان ، و زیان و خسارت برای ستم پیشگان مطرح مى‌شود آیة ۲؛ انزال قرآن مظهر لطف و عنایت خداوند نسبت به خاتم پیامبران دانسته مى‌شود و از ناتوانى انس و جن از آوردن کتابى به مانند قرآن، سخن به میان مى‌آید بار دیگر، بر شمول قرآن بر انواع دانستنی‌ها، در عین پافشاری مردمان بر ناسپاسى و حق ناشناسى، تأکید مى‌شودبر حقانیت و اصالت قرآن در مبدأ انزال و مقصد نزول آن تصریح مى‌شودحکمت نزول و ابلاغ تدریجى قرآن با کنایه بیان مى‌شودكُرنش فرزانگان اهل کتاب به هنگام استماع آیات قرآن بر حقانیت و اصالت الهى و آسمانى آن گواه مى‌آید؛ و در پایان، قرآن بى‌نیاز از مردمان، و مردمان نیازمند ایمان به قرآن اعلام مى‌گردد.دیگر مندرجات سوره، زمینه، مقدمات، نتایج و حواشی بیان موضوعات اصلی است. ۶ - تسبیح در اسراءشاخصتر از همه آنکه موضوع تسبیح و ستایش خداوند در این سوره، با آنکه از «مسبّحات» است، در آیه از آیه که بدان پرداخته، با تعبیرات «سبحان الذی اسری...» آیه، «...قُل سبحان‌َ ربّی...» آیه ۳ و «یقولون سبحان ربِّنا...» بیان شده، و در هر موضع، فرع بر تبیین مقام و جایگاه پیامبر اکرم (ص) و قرآن کریم است [۶۱]
سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۳۸۶ق/۹۶۷م.
[۶۲]
محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۳، تهران، ۳۸۶ق.
یادکرد موسی (ع) و بنی‌اسرائیل ، فرع بر مضمون آیه اسراء، و اشاراتی تاریخی جهت تکمیل مدلول آن، و به گونه مقدمه‌ای برای مضامین اواخر سوره است؛ یادکرد نوح (ع) آیه به صورت معترضه در میان آیات مربوط به بنی‌اسرائیل آمده است، بحث از شتاب زدگی جبلّی انسان، واسطه‌ای میان مفاهیم قرآن شناختی در آیات قبلی آیه ۱ و آیات بعدی سوره است اشاره به نامة عمل تعیین کنندگی انبیا و دعوتشان در رویدادهای مهم جوامع بشری، بار دیگر یاد کرد نوح (ع) به عنوان نمونه آیه ۷، تعریف دنیا و آخرت و مقایسة درجات و سنتهای حاکم بر آن دامنه‌های بیان آیات صدر سوره و مقدمه‌ای برای گزیده‌های جامع حکمتهای وحی الهی است که رشتة سخن را به تبیین جایگاه قرآن، به عنوان دربر دارندة جوامع حکمت الهی متصل می‌گردانند.۷ - تعلیم و تربیت اسلامی و حکمت الهیذکر نمونه‌هایی از تعلیم و تربیت اسلامی بر اساس اعتقاد به توحید و معاد در مقام اصلاح اندیشه و عمل جوامع بشری آیه‌های ۹، ۴، ۶ - ۸ و نیز داستان آدم (ع) و ابلیس با ذیل و دنبالة آن آیه‌های ۱ -۰ همراه با اشارات مجدد به دنیا و آخرت و مقایسة آن دو آیه‌های ۱-۲، قس: ۳-۲ برای آیات قبلی و بعدی سوره جنبة توضیحی دارند. [۸۰]
سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۹۸ به بعد، بیروت، ۳۸۶ق/۹۶۷م.
در نیمة اول سوره اسراء، منشور جامعی مشتمل بر ۵ حکمت الهی مطرح شده است که پایه و مایة تعالیم و معارف همة ادیان آسمانی دانسته می‌شود ، چنانکه آورده‌اند ابن عباس این مجموعه آیات را با ۰ آیه از تورات ده فرمان منطبق می‌دانسته، و می‌گفته است که تمامی تورات در این قسمت از سوره بنی‌اسرائیل آمده است [۸۸]
محمود زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۶۸، قاهره، ۳۶۶ق/۹۴۷م.
[۸۹]
سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۸۲، قاهره، ۳۱۴ق.
عبارت «لَتُفْسِدُن‌َّ فی الارض مرّتین» آیه، از جهت فراوانی اختلاف نظر مفسران در باب مدلول و مفهوم آن، در قرآن کریم کم نظیر است [۹۰]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۹۹ به بعد، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
همچنین دربارة تفسیر و تأویل «شجرة ملعونه» و نیز «رؤیای صادقة» پیامبر اکرم (ص) عنوان شده است، اقوال، نظریات و روایات بسیار گوناگون آمده است. [۹۱]
سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۹۱-۹۲، قاهره، ۳۱۴ق.
[۹۲]
عبدعلی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج۱، ص۷۹-۸۲، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۳۸۵ق.
۸ - نوید وقایع صدر اسلامآیه ۱ سوره و دو آیه قبل و بعد از آن، متضمن نوید فتح مکه به پیامبر اکرم (ص)و بشارت ورود آن حضرت به مکه با سلامت و موفقیت و ظهور حق و اُفول باطل است چنانکه آورده‌اند پیامبر اکرم (ص)در فتح مکه، هنگام به زیر افکندن بت‌ها در خانة کعبه به این آیه مترنّم بوده‌اند [۹۶]
محمد بخاری، صحیح، ج۱، ص۲۸، استانبول، ۳۱۵ق.
[۹۷]
مسلم بن حجاج، صحیح، ج۱، ص۶ -۷، به کوشش موسی شاهین لاشین و احمد عمر هاشم، بیروت، ۴۰۷ق/ ۹۸۷م.
[۹۸]
عبدالملک ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۹، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۳۵۵ق/۹۳۶م.
گفتنی است، همچنانکه صدر سوره مشتمل بر انذار و اخطار به یهود است با تدبّر در مضامین سوره و با توجه به روایات اسباب نزول، می‌توان دریافت که در آیات ذیل‌ِ سوره آیه‌های ۳-۷ نیز این نکته فاش شده است که یهودیان با منافقان مدینه هم قسم شده بودند تا به هنگام مراجعت پیامبر اکرم(ص) از غزوة تبوک از ورود ایشان به مدینه ممانعت به عمل آورند و ناگزیر آن حضرت را متوجه سرزمین شام گردانند، تا پایگاه اسلام در مدینه متزلزل گردد [۱۰۰]
علی واحدی، اسباب النزول، ص۳۹، به کوشش سید جمیلی، بیروت، ۴۰۵ق/ ۹۸۵م.
[۱۰۱]
سیوطی، «لباب النقول»، ج۱، ص۳۴، در حاشیه تفسیر جلالین، استانبول، دارالدعوه.
با افزودن این آیات بر سوره اسراء که به گمان کاتبان وحی ، پیش از آن مختوم گردیده بود [۱۰۲]
سیوطی، «لباب النقول»، ج۱، ص۳۴، در حاشیه تفسیر جلالین، استانبول، دارالدعوه.
پیامبر اکرم(ص) همگان را از آن توطئه آگاه گردانید و این هشداری سخت به یهود و هم پیمانانشان بود که هر گاه در صدد اخراج پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان از مدینه برآیند، دیری نخواهند پایید که خود آنان نیز سرنوشتی مشابه فرعونیان خواهند یافت.۹ - آیه العزّآخرین آیه سوره اسراء آیه ۱۱۱ را پیامبر اکرم(ص) «آیه العزّ» نامیده‌اند [۱۰۳]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۹-۴۰، قاهره، ۳۱۳ق.
و گفته‌اند همینکه پسر بچه‌ای از بنی عبدالمطلب زبان باز می‌کرد، آن حضرت آیهالعزّ را به او تعلیم می‌فرمودند [۱۰۴]
محمد ابوالسعود، تفسیر، ص۱۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
و نیز هر گاه بار سفر می‌بستند، این آیه را می‌خواندند [۱۰۵]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۹، قاهره، ۳۱۳ق.
نیز گویند آیهالعزّ همانگونه که خاتمة این سوره قرآن است، خاتمة تورات نیز بوده است.۱۰ - استحباب قرائتخواندن سوره اسراء در شب جمعه مستحب، و قرائت آن در عمل ام داود پس از نماز عصر نیمه رجب وارد شده است. [۱۰۸]
مصباح المتهجد، ص۸۰۷.
۱۱ - مقایسه سوره اسراء با کهفسوره اسراء، با سوره کهف - که در ترتیب تلاوت پس از آن قرار گرفته است - همخوانی‌ها و همانندی‌های قابل توجهی دارد، چنانکه شمار رکوعات، آیات، کلمات و حروف آن دو [۱۰۹]
محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
[۱۱۰]
محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، ج۱، ص۹۷، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق.
بسیار به هم نزدیک و اسلوب و مضمون آیه‌های آغازین و پایانی آن دو مشترک، و آیات متعددی از این دو سوره با یکدیگر همانندی‌های لفظی و همخوانی‌های مضمونی دارند برای نمونه، به ترتیب، با اینهمه، اتصال و انسجام مضمونی و فحوایی سوره اسراء با سوره نحل ، سوره مجاور و «زوج» آن، بسی مشهودتر است. ۱۲ - فهرست منابع(۱) قرآن مجید. (۲) اسماعیل ابن کثیر، تفسیر القرآن، بیروت، ۴۰۰ق/۹۸۰م. (۳) ابن ندیم، الفهرست. (۴) عبدالملک ابن هشام، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۳۵۵ق/۹۳۶م. (۵) محمد ابوالسعود، تفسیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۶) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۳۱۳ق. (۷) احمد اندرابی، الایضاح فی القراءات، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۸) محمد بخاری، صحیح، استانبول، ۳۱۵ق. (۹) عبدعلی حویزی، تفسیر نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۳۸۵ق. (۱۰) محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، داراحیاء الکتب العربیه، ۳۸۱ق/۹۶۲م. (۱۱) محمد زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۹۱ق/۹۷۲م. (۱۲) محمود زمخشری، الکشاف، قاهره، ۳۶۶ق/۹۴۷م. (۱۳) سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق/۹۶۷م. (۱۴) سیوطی، الدر المنثور، قاهره، ۳۱۴ق. (۱۵) سیوطی، «لباب النقول»، در حاشیه تفسیر جلالین، استانبول، دارالدعوه. (۱۶) محمدحسین طباطبایی، المیزان، تهران، ۳۸۶ق. (۱۷) فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۳۵۵ق/۹۳۶م. (۱۸) طبری، تفسیر. (۱۹) محمد طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۲۰) فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، ۳۰۶ق. (۲۱) محمد فیروزآبادی، بصائرذوی التمییز، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، ۳۸۳ق. (۲۲) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۹۶۵م. (۲۳) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، ۳۸۶ق/۹۶۷م. (۲۴) مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش موسی شاهین لاشین و احمد عمر هاشم، بیروت، ۴۰۷ق/ ۹۸۷م. (۲۵) علی واحدی، اسباب النزول، به کوشش سید جمیلی، بیروت، ۴۰۵ق/ ۹۸۵م. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منابعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره اسراء»، ج۸، ص۳۳۷۳. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۵۰۷. |